Twórczynią teorii integracji sensorycznej jest amerykańska terapeutka A. Jean Ayres, która określa integrację sensoryczną jako proces wspierający całe zachowanie człowieka i wszystkie czynności, jakie ten człowiek wykonuje. Procesy owe odbywają się w rdzeniu kręgowym, pniu mózgu, móżdżku i w korze mózgowej. Mózg nieustannie odbiera, segreguje i przetwarza bodźce płynące z ciała i środowiska przez wszystkie układy zmysłów – dotyku, czucia głębokiego, układu przedsionkowego, wzroku, słuchu i węchu.
Gdy doznania są przenoszone do mózgu w zintegrowany, zorganizowany sposób, mózg wykorzystuje je do kształtowania percepcji, zachowań i w procesach uczenia się. Jednak, gdy mózg i cały system nerwowy nie są w stanie bez zakłóceń integrować informacji pochodzących od zmysłów, wówczas mówimy o zaburzonej integracji sensorycznej. Informacje docierające do mózgu są niewłaściwie przetwarzane, w następstwie czego pojawiają się zaburzenia percepcji, zdolności ruchowych, umiejętności bawienia się, samoobsługi, zachowań i uczenia się.
Tak zwane „dziwne zachowanie” dzieci autystycznych może być właśnie wynikiem zaburzonej integracji sensorycznej. Dzieci z autyzmem skaczą oraz obracają się wokół własnej osi, niechętnie dotykają różne przedmioty, czasem nie lubią, gdy podczas masażu używamy kremu lub oliwki, często zatykają uszy dłońmi lub szukają silniejszych doznań słuchowych przystawiając ucho do głośnika.
Jedną z metod terapii dzieci autystycznych, która może zmniejszyć występowanie nietypowego zachowania, jest metoda integracji sensorycznej. Stosując ją, musimy pamiętać o indywidualnych potrzebach dziecka. Zarówno terapię SI, jak i diagnozę stopnia zaburzenia wykonuje terapeuta posiadający certyfikat ukończenia szkolenia SI. Stosując tę metodę, terapeuta aktywizuje dziecko do poznawania i badania otaczającej je rzeczywistości.
Terapię zaczyna się od udrażniania tych kanałów, które są odpowiedzialne za integrowanie wrażeń na najniższym poziomie, to znaczy sfery westybularnej (zmysł równowagi), poprioceptywnej (bezpieczeństwo grawitacyjne, odczuwanie własnego ciała względem innych przedmiotów), taktylnej (dotykowej), zmysłu węchu i smaku. W wyniku zajęć prowadzonych metodą SI dokonuje się integracja sygnałów pochodzących z tych kanałów, co z kolei ułatwia przyswajanie wiadomości o świecie i uczenie się tego świata. Można więc powiedzieć, że percepcja wzrokowa i słuchowa jest w dużym stopniu zależna od płynności westybularnej, taktylnej i proprioceptywnej.
Przykładowe ćwiczenia stymulacyjne w zakresie integracji sensorycznej:
- stymulujące reakcje dziecka na różne zapachy, smaki, temperaturę
- stymulujące stopy, dłonie z użyciem różnych faktur
- usprawniające równowagę
- wodzenia wzrokiem za poruszającym się przedmiotem
Terapię zaburzeń sensorycznych należy traktować głównie jako terapię podstawową, która przygotowuje dziecko w uczeniu się i pomaga złagodzić określone zaburzenia w przetwarzaniu danych percepcyjnych. Terapię SI należy wkomponować w całościową koncepcję pomocy dzieciom autystycznym. Celem terapii jest oddziaływanie na zaburzone sfery, a nie edukacja dziecka. Dziecko musi być „samo swoim terapeutą” – aktywnie wybierając to, co mu sprawia przyjemność lub czego aktualnie potrzebuje. Terapeuta sprowadzony do roli narzędzia w rękach dziecka, wcześniej musi na sobie wszystkiego doświadczyć, by następnie na dziecku poćwiczyć naciąganie, uciskanie, siłę uderzeń bodźca, pamiętając o tym, że tylko przyjemne bodźce zostaną zintegrowane przez układ nerwowy. Techniki stosowane w tej terapii hamują lub pobudzają nadwrażliwość lub niedowrażliwość dziecka. Techniki, które są stosowane w terapii zaburzeń sensorycznych, najlepiej zaprezentować w odniesieniu do poszczególnych sfer zmysłów. Najważniejszą wspólną ich cechą oraz celem jest wyrobienie tolerancji u dziecka na bodźce pochodzące z zewnątrz i kontrolowania ich przez terapeutę, a nie samo dziecko.
Hamowanie odruchu obronnego przed dotykiem, występującego przy nadwrażliwości dotykowej, najlepiej zwalczać poprzez dostarczanie bodźców głębokich (proprioreceptywnych). Stymulacja proprioreceptywna polega na stosowaniu mocnego nacisku na różne części ciała przy użyciu woreczków, materiałów, piłek lub poprzez ręce. Należy pamiętać o zmianie rytmu i siły bodźca, aby stymulacja nie była monotonna. Drugim etapem przełamywania obronności dotykowej jest stymulacja dotykowa części ciała, które są najmniej wrażliwe na dotyk, przy wykorzystaniu takich materiałów, jak pianki, kremy, pędzle, dłonie. Przy zbyt małej wrażliwości na dotyk (niedowrażliwość) należy przede wszystkim zwrócić uwagę na te miejsca na ciele, które są uszkadzane przez dziecko poprzez uderzanie, gryzienie. Te obszary wymagają najbardziej intensywniej stymulacji. W tym przypadku powinno się stosować głęboki masaż, pocieranie różnymi materiałami, zmiany temperatury wody. Dla dzieci z nadwrażliwością słuchową korzystne będzie przebywanie w pomieszczeniach, w których znajdują się wytłumiające dźwięki zasłony, dywany. Nie należy z dzieckiem przebywać w zatłoczonych, hałaśliwych miejscach. Zalecane jest również mówienie szeptem do dziecka. Przy nadwrażliwości wzrokowej powinno się wyeliminować jaskrawe i migoczące światło oraz błyszczące przedmioty. W terapii dzieci, u których stwierdzono nadwrażliwość smakową, wprowadza się po kropelce nowe jedzenie, zaczynając od smaków łagodnych, przechodząc na końcu do potraw kwaśnych i gorzkich. Skutki nadwrażliwości węchowej można znacznie złagodzić poprzez umiarkowane używanie pachnących kosmetyków i potraw. Aby funkcjonowanie tego zmysłu unormowało się, należy po wyeliminowaniu bodźców silnie stymulujących prezentować dziecku różne łagodne zapachy.
Postępowanie terapeutyczne z dziećmi, u których stwierdzono niedowrażliwość w jakimś jednym lub kilku zakresach, powinno przede wszystkim polegać na zróżnicowanej, intensywnej stymulacji bodźcami związanymi z daną zaburzoną modalnością. Dziecko z niedowrażliwością w zakresie słuchu powinno mieć prawo, aby w ciągu dnia pohałasować trochę, pokrzyczeć bez negatywnych konsekwencji ze stron otoczenia. Należy je zainteresować takimi urządzeniami, jak mikrofon, wzmacniacz dźwięku, magnetofon, które mogą być przydatne w stymulacji rozwoju mowy i mobilizują dziecko do prawidłowego posługiwania się przedmiotami. Warto również uczyć dziecko lokalizowania bodźców dźwiękowych. Przy niedowrażliwości wzroku należy uważać, aby dziecko nie wpatrywało się w słońce lub inne źródła światła. Powinno się je nakłaniać, aby obserwowało oświetlone przedmioty i osoby, a nie samo światło. Należy uczyć dziecko różnicowania i nazywania kolorów. Kiedy dziecko wykazuje niedowrażliwość smakową lub węchową (najczęściej występują one razem), przede wszystkim ważne jest zabezpieczenie dziecka przed kontaktem z substancjami toksycznymi (benzyna, środki czyszczące). Terapię najlepiej rozpocząć od nauki nazywania dwóch bardzo różniących się od siebie zapachów lub smaków. Opierając się na założeniach, dotyczących terapii integracji sensorycznej, w pracy z dziećmi autystycznymi szczególną rolę odgrywa terapia zaburzeń związanych ze zmysłem równowagi i propriorecepcji.
Równowaga:
Nadwrażliwość – dziecko niechętnie się porusza, jest zalęknione. Terapeuta powinien stworzyć warunki, w których dziecko samo będzie chętnie działało. Można np. zaproponować dziecku przechodzenie przez wypełniony pokój, aby dotarło do ulubionego przedmiotu.
Niedowrażliwość – terapia polega na dostarczeniu silnych, wielokierunkowych bodźców stymulujących zmysł równowagi: bujanie do przodu i do tyłu, na boki, bujanie na huśtawce obrotowej, hamaku, wałku. Ćwiczenia te są również okazją do uczenia odruchowych reakcji obronnych (odruch podparcia).
Propriorecepcja:
Nadwrażliwość – dziecko poruszając może boleśnie odczuwać każdy ruch (np. chce ograniczyć nieprzyjemne doznania związane ze stawami). Przy tym bardzo rzadkim typie nadwrażliwości zalecana jest hydroterapia, gdyż działająca siła wyporu wody powoduje rozluźnienie ciała.
Niedowrażliwość – oprócz uciskania różnymi przedmiotami można stosować opukiwania różnymi przedmiotami.
Wiele zwykłych codziennych, sytuacji niesie ze sobą możliwości terapii sensorycznej, np. pobyt nad wodą zapewnia doznania dotykowe dzięki kontaktowi z mokrym lub suchym piaskiem, wodą, przyjemne owiewanie ciała ciepłym wiatrem przy akompaniamencie szumu fal.