Wczesne Wspomaganie Rozwoju dziecka w zakresie autyzmu i schorzeń pokrewnych (skrót: WWR)
W momencie kiedy rodzice dowiadują się o niepełnosprawności swojego dziecka często są bezradni i potrzebują rożnego rodzaju pomocy. Bardzo istotne jest w tym momencie tzw. wczesne wspomaganie rozwoju dziecka. Jest to wielospecjalistyczne, kompleksowe i intensywne działanie mające na celu pobudzanie psychoruchowego i społecznego rozwoju dziecka od chwili wykrycia pierwszych sygnałów nieprawidłowego funkcjonowania do podjęcia nauki w szkole podstawowej (0-6 lat). Wczesna interwencja oznacza wszystkie realne poczynania, których celem jest stymulacja małego dziecka w zakresie kompensacji braków rozwojowych. Wczesna interwencja, to także przygotowanie rodziców i wychowawców do umiejętnego postępowania z dzieckiem. Podjęcie wczesnej interwencji jest możliwe tylko wtedy, jeżeli została podjęta wczesna diagnoza. Niestety w przypadku wielu zaburzeń rozwoju, nawet tych globalnych, diagnoza stawiana jest zazwyczaj dość późno, w wieku przedszkolnym, a nawet szkolnym, przy okazji badań klasyfikujących dzieci do różnego typu szkół lub przy okazji starania się o odroczenie szkolne.
Wczesna interwencja może pełnić następujące funkcje:
• informacyjną – informuje o przebiegu rozwoju dziecka, o możliwościach wspierania rozwoju, o formach pomocy rodzinie;
• diagnostyczną – rozpoznanie kliniczne, określenie poziomu funkcjonowania dziecka;
• stymulacyjną – terapeutyczną, prowadzenie wieloprofilowego usprawniania dziecka z zaburzeniami rozwoju.
Celem oddziaływań jest jak najwcześniejsze wykrycie i zlikwidowanie bądź korygowanie zaobserwowanych u dziecka nieprawidłowości w rozwoju oraz odpowiednie dobranie ćwiczeń do jego indywidualnych potrzeb; zapobieganie nieprawidłowościom rozwojowym, które można określić w trakcie diagnozy funkcjonowania dziecka i warunków, w jakich się ono rozwija; ustalenie wieloprofilowego programu usprawniania dziecka z wielorakimi zaburzeniami; wczesna – kompleksowa profilaktyka niepełnosprawności, przygotowanie i pomoc rodzinom w rehabilitowaniu dziecka w domu oraz świadomym, prawidłowym pielęgnowaniu dziecka (profilaktyka); kształtowanie pozytywnych relacji rodzic-profesjonalista.
Zajęcia prowadzone są przez zespół specjalistów, posiadających przygotowanie do pracy z małymi dziećmi o zaburzonym rozwoju psychoruchowym: tyflopedagogik, surdopedagog, oligofrenopedagog, psycholog, logopeda, rehabilitant (w zależności od potrzeb).
Zadaniem takiego zespołu jest m.in. ustalenie kierunków i harmonogramu działań w zakresie wczesnego wspomagania i wsparcia rodziny dziecka, opracowanie indywidualnego programu terapii, koordynowanie działań specjalistów prowadzących zajęcia, analizowanie skuteczności udzielanej pomocy i ocenianie postępów dziecka.
O ile niektóre rodzaje schorzeń czy uszkodzeń upośledzających dalszy rozwój można stwierdzić już w pierwszych dniach (jak zespół Downa), tygodniach czy miesiącach życia dziecka, o tyle niektóre z nich w sposób pełny i charakterystyczny objawiają się dopiero w trzecim lub czwartym roku życia. Do tego czasu rozpoznanie może być dokonane i to z dużą ostrożnością, przez wyspecjalizowanych i doświadczonych diagnostów. Tak jest np. z autyzmem wczesnodziecięcym lub z zespołem Retta, które to schorzenia można znacznie wcześniej wychwycić i poddawać zindywidualizowanym programom interwencyjnym.
Brak wczesnej interwencji może poważnie utrudnić – opóźnić lub zniekształcić, a nawet uniemożliwić dalszy rozwój. Zbyt późne rozpoczęcie usprawniania dziecka może prowadzić do powstania i utrwalenia nieprawidłowych reakcji. Są one później trudne do wyeliminowania i powodują w konsekwencji opóźnienia w procesach terapii i edukacji.
Główne zasady wczesnej terapii w pracy z dzieckiem to:
• jak najwcześniej rozpocząć usprawnianie,
• włączyć w proces rehabilitacji rodziców,
• terapię realizować w naturalnym otoczeniu dziecka,
• indywidualnie podchodzić do dziecka i jego rodziny.
Podjęcie działań stymulujących dziecko we wczesnym etapie jego rozwoju uwarunkowane jest tym, iż:
• rozwój przebiega bardzo dynamicznie, dzięki intensywnemu dojrzewaniu układu nerwowego, który ma duże możliwości adaptacyjne i kompensacyjne;
• istnieje możliwość wyrównywania lub zahamowania zaburzeń czynności psychoruchowych dziecka;
• brak jest zaburzeń wtórnych, mających podłoże w nawykach pojawiających się wraz z wiekiem, co często utrudnia terapię i edukację.
Brak wczesnego oddziaływania może opóźnić, utrudnić, lub nawet uniemożliwić rozwój dziecka. Zbyt późne podjęcie działań naprawczych często prowadzi do powstawania i utrwalania nieprawidłowych wzorców zachowań, które w późniejszym okresie jest ciężko wyeliminować i które ważą na funkcjonowaniu w środowisku. Kompleksowość oddziaływań na dziecko ( współpraca lekarzy, psychologów, pedagogów specjalnych, rehabilitantów, logopedów) zmierza w kierunku przygotowania dziecka do przyswajania wiedzy o otoczeniu.
Znaczenie wczesnej interwencji
Wczesna interwencja odgrywa istotne znaczenie:
• Zmniejsza ryzyko opóźnień rozwojowych dziecka;
• Spełnia funkcję leczniczą – umożliwia osiąganie w miarę normalnego procesu rozwoju i zapobiega pogłębieniu wad;
• Zmniejsza skutki uboczne upośledzenia ciążącego na dziecku;
• Jest efektywną metodą pomocy rodzicom w zakresie postępowania z dzieckiem upośledzonym;
• Dostarcza informacji z zakresu diagnozy, przyczyn kalectwa, prognoz, wiedzy na temat normalnego rozwoju dziecka i jego stymulacji;
• Umożliwia całej rodzinie przystosowanie się do nowej sytuacji związanej z obecnością i postępowaniem wobec dziecka upośledzonego.
Z psychologicznego punktu widzenia, argumentem uzasadniającym rangę wczesnej diagnozy i terapii jest szczególna gotowość każdego małego dziecka do uczenia się podstawowych umiejętności motorycznych, emocjonalnych i społecznych w wieku 0 – 6 lat. Wczesne zaniedbania w tym zakresie muszą zaowocować opóźnieniami, których w dalszych latach życia dziecka nie udaje się całkowicie nadrobić. Myślą przewodnią wczesnej interwencji jest plan kompleksowy, który jest ukierunkowany na dziecko jako pełną osobowość w jego środowisku. Bazuje na tym, co dziecko umie, pomaga mu rozwinąć jego własne możliwości oraz wyrabia wiarę we własne siły.
Zmaganie się z kalectwem, z jednej strony i pogodzenie się z nim z drugiej – jest dla rodziców ogromnym problemem. Wpływa to w znacznym stopniu na sposób traktowania dziecka. Wspólne życie z kalekim dzieckiem staje się zasadniczą treścią pracy rodziców – rewalidatorów. Ekspert w dziedzinie wczesnej interwencji jest towarzyszem rodziców w procesie zmagania się oraz pogodzenia z kalectwem. W związku z tym praca z dzieckiem w domu nabiera decydującego znaczenia. W szczególności jeśli mówimy o zagrożeniu następującymi dysfunkcjami rozwojowymi:
• mózgowego porażenia dziecięcego i innych ograniczeń ruchowych;
• zagrożenia upośledzeniem umysłowym o różnej genezie (genetycznej, uszkodzeń okołoporodowych, przewlekłych chorób dziecięcych, czynników środowiskowych);
• zaburzeń zachowania (agresywności, nadpobudliwości psychoruchowej, nadmiernej lękliwości i innych);
• zaburzeń po przewlekłych chorobach o podłożu bakteryjnym i wirusowym (stany po zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych, zapaleniu mózgu);
• zaburzenia narządów zmysłów (wzroku, słuchu, zaburzenia sprzężeń);
• zaburzeń psychicznych;
• rozległych zaburzeń rozwojowych (autystycznych i innych).
Wieloprofilowy program usprawniania powinien być jasno sformułowany, mieć ściśle określone zadania, cele do realizacji oraz zawierać procedurę ich wykonania. W programie usprawniania dokonywana jest ocena postępów dziecka, umieszczone są zadania, które będą wprowadzane, rozwijane, wzbogacane o nowe czynności. Na wstępie przedstawiony jest zwięźle powód, tło, nieodzowność każdego punktu działania. Za każdym razem, kiedy sporządzany jest plan rodzice-terapeuci mają możliwość wyboru zadań do wykonania – lepiej jest wybrać najważniejsze (dwa-trzy) zadania dotyczące danej sfery rozwoju, niż koncentrować się na wszystkich zadaniach. W programie umieszczony jest opis realizowanego zadania (procedura), przy czym zadania powinny być realne.
Realizacja programu z małym dzieckiem odbywa się w trakcie czynności pielęgnacyjnych, samoobsługowych, jak i w formie zabawowej. Wszystkie zabawy stymulują rozwój umiejętności komunikowania się, pogłębiają więzi społeczne, ćwiczą różnorodne funkcje zmysłowe: słyszenie, widzenie, powonienie, czucie. Zabawy mają jednocześnie dużą intensywność i charakter rozluźniający; motywują dzieci do dzielenia się, słuchania; rozwijają i kształcą spostrzegawczość, umiejętność reagowania i wyobraźnię. Stymulując umiejętność wyrażania się przez mowę, mimikę, gestykulację i motorykę, zawierają częste powtórzenia, co jest konieczne podczas wspólnej zabawy. Dziecko doświadcza w zabawie pewnej regularności, aby ćwiczyć i rozwijać swoje podstawowe sprawności. W trakcie wspólnych zabaw z dzieckiem wykorzystujemy elementy wielu metod terapeutycznych.
Metody pracy z małym dzieckiem
Do najczęściej stosowanych metod pracy z małym dzieckiem i jego rodziną możemy zaliczyć:
• metodę ruchu rozwijającego W. Sherborne,
• kontakt i komunikacja Ch. Knilla oraz programy aktywności M. CH. Knilla,
• metodę odzwierciedlania zachowań dzieci i zabaw z wykorzystaniem materiałów nieustrukturyzowanych,
• metodę NDT Bobach i Vojty,
• metodę integracji sensorycznej,
• metodę dobrego startu,
• metodę E. Gruszczyk-Kolczyńskiej,
• metody wspomagające porozumiewanie się: piktogramy, fonogesty, język Blissa,
• behawioralne metody edukacji itp.
Podsumowując jest to bardzo ważny pierwszy najwcześniejszy okres życia dziecka po diagnozie lekarskiej i stwierdzeniu jego niepełnosprawności. Należy jak najszerzej upowszechnić wczesne wspomaganie rozwoju najmłodszych dzieci i wszelkiego rodzaju metody pomagające dzieciom niepełnosprawnym w ich trudnościach.